Biljke pozitivno deluju jedne na druge. Pre svega one svojim mirisima teraju štetne organizme od ostalih useva. S druge strane, kompatibilne biljke (“biljke prijatelji” ili “biljke koje se vole”) su one koje se dobro slažu sa nekim drugim biljkama, na njih deluju pozitivno tako što teraju štetne organizme, a privlače korisne insekte. Kada se govori o korisnim insektima, pre svega, se misli na bubamare, pčele i insekte oprašivače, parazitske insekte i predatore, koji su za pojedine vrste veoma važni u procesu proizvodnje.
Možda vas zanima
U literaturi se može naći veliki broj pozitivnih primera uticaja cveća i ukrasnog bilja na voće i povrće u borbi protiv bolesti i štetočina. Tako je, na primer, svima veoma dobro poznat dobar uticaj nevena (Calendula officinalis L.) čiji korijen luči fitonicid i time odbija zemljišne nematode. Neven privlači pozitivne insekte, veoma rado ga posećuju pčele i drugi oprašivači, a zaobilaze ga lisne vaši. Zbog toga je dobro posejati neven svuda po vrtu na otvorenom polju. Uzgajanje nevena u povrtnjaku je česta preporuka u organskoj proizvodnji, a posebno pogodno deluje ukoliko se nalazi u blizini paradajza, kupusa, pasulja, luka i mrkve.
Kada govorimo o proizvodnji u zatvorenom prostoru, unutar plastenika sa povrćem, neven se može gajiti na početku i na kraju reda, između redova ili čak ispred samog ulaza u plastenik. Od listova, cvjetova i sjemena pravi se veliki broj zaštitnih sredstava, koji posebno imaju primjenu u organskoj zaštiti. Zaoravanje u fazi punog cvjetanja se sprovodi u cilju borbe protiv zemljišnih štetočina.
Drugi pozitivan primer jeste kadifica (Tagetes L.) koja luči tiofen i odbija nematode i na taj način čuva okolne biljke. Kaže se da kadifica čisti zemljište od nematoda. S druge strane, puževi rado jedu kadifice, tako da se sade između kupusa i salate jer privlače puževe na sebe. Ukoliko kadificu posadite između redova krompira, svojim mirisom će ga zaštititi od napada krompirove zlatice (Leptinotarsa decemlineata Say), a takođe štiti povrće i od lisnih vaši.
Sledeći pozitivan primer jeste dragoljub (Trapaeolum majus L.), koji se negde čak smatra i povrćem jer su listovi i cvetovi jestivi, ali i lekoviti. Dragoljub može poslužiti kao mamac biljka u povrtnjaku jer privlači gusjenice i lisne vaši koje ga radije napadaju nego paradajz. Posađen oko kupusnjača, štiti ih od gusenica leptira kupusara (Pieris rapae i Pieris brassicae) i tera belu mušicu. Sam dragoljub ima veliki procenat antibiotika u svom sastavu, pa se može koristiti svež i u salati, a jestivi su mu cvet i list. Cvet dragoljuba svojim mirisom privlači bubamare. Ova biljka privlači puževe na sebe, pa su time zaštićene okolne biljke. I neven i dragoljub štite krompir od plamenjače (Phytophthora infestans (Mont. de Bary).
Hrizantema(Chrysanthemum indicum L.) korenovim izlučevinama djeluje na nematode. Cvetovi hrizantema svojim intenzivnim mirisima zbunjujuće deluju ili teraju štetne insekte iz zasada.
Kada ih ne treba gajiti zajedno
Pored dobrih primera kombinovane sadnje povrća i ukrasnih biljaka, postoji i niz problema koje određene kombinacije mogu doneti u proizvodnji. Veliki gubici tokom proizvodnje u zaštićenim prostorima nastaju jer se u istim plastenicima, jedni pored drugih, gaje povrće i ukrasno bilje. Zašto je to problem? Ovo je pitanje na koje se posljednjih nekoliko godina proizvođači stalno upozoravaju. Postoji veliki broj različitih povrtarskih vrsta i ukrasnih biljaka koje imaju zajedničke štetne organizme.
Zajedničke štetočine i bolesti za povrće i cveće koje se sadi u neposrednoj blizini stvaraju uslove koji omogućava olakšano širenje, razmnožavanje i namnožavanje tokom vegetacije. Neki od tih problema nemaju adekvatnog rešenja, pogotovo ako se radi o virozama, zajedničkim i za cveće i povrće, kada je jedino moguće primeniti niz preventivnih mjera zaštite. Kada govorimo o virozama, značajni su brojni insekti kao vektori virusa, koji pored direktnih šteta nastalih ishranom na gajenim biljkama, mogu da izazovu i prenošenja virusa sa obolele na zdravu biljku i time dodatno ugroziti proizvodnju.
Virus bronzavosti paradajza
Virus bronzavosti paradajza (Tomato spotted wilt virus, TSWV) je jedan od 10 ekonomski najvažnijih virusa. Pričinjava značajne štete na velikom broju gajenih biljaka na otvorenim i zatvorenim usevima povrtarske proizvodnje: paprika, paradajz, krompir, lubenica, salata, plavi patlidžan, grašak, pasulj.
Osetljiv je i duvan, a od cvetnih vrsta osetljivi su: begonija, pelargonija, impatiens, gloksinije, gladiole i hrizanteme i brojne druge cvjetne vrste. Vektori (“prenositelji”) ovog virusa su tripsi roda Thysanoptera, gdje su najznačajniji vektori: kalifornijski trips (Frankliniella occidentalis), duvanov trips (F. fusca), lukov trips (Thrips tabaci) i dugi. Tokom godine trips može razviti veći broj generacija (oko 15 generacija).
U jednoj generaciji ženka polaže 150-300 jaja (prosječno 50-60). Jaja ovog insekta su ubačena u tkivo lista, peteljku ili cvetnu ložu, tako da su zaštićena od insekticida. U zatvorenim prostorima napad tripsa počinje već u februaru, dok se na otvorenom polju najčešće javljaju tokom leta. Na otvorenom polju, životni ciklus se prekida tokom zime. U zatvorenom prostoru, životni ciklus tripsa je neprekidan, i u svakom momentu se mogu naći svi razvojni stadijumi, što naročito komplikuje kontrolu.
Preklapanje različitih razvojnih stadijuma tripsa i otežana kontrola smatra se uzrokom neprekidnog širenja virusa u zatvorenom prostoru. Danas gotovo da nema staklenika i plastenika na našem prostoru da kalifornijski trips nije prisutan. Osim što su vektori virusa, tripsi ishranom prouzrokuju direktna oštećenja na biljkama hraniteljkama. Larve i odrasli tripsi se hrane sišući sokove sa naličja lista. Zbog ovakve ishrane, javljaju se beličaste pjege koje se spajaju zahvatajući čitavu lisnu površinu koja se zatim suši.
Tripsi se takođe hrane i u pupoljcima i cvetovima gde takođe nanose velike štete. Hrane se polenom i tek zametnutim plodovima, tako da oštećenja znatno smanjuju kvalitet ploda. Njihova ishrana pogotovu mladim plodovima je vrlo štetna jer dovodi do deformiteta.
Virus nekrotične pegavosti impatiensa
Virus nekrotične pegavosti impatiensa (Impatiens necrotic spot virus, INSV) se češće javlja na ukrasnim nego na povrtarskim biljkama, mada broj otkrivenih biljaka osjetljivih prema ovom virusu stalno raste. Od ukrasnih biljaka osetljivi su: impatiens, begonija, ciklama, anterijum, gloksinija, dalija, lobelija, jagorčevina i drugo, dok su od povrća osjetljivi: paradajz, paprika, spanać, salata, krastavac i drugo.
Isto kao i kod TSWV, vektor ovog virusa je kalifornijski trips (Frankliniella occidentalis), tako da je za uspešnu proizvodnju ukrasnih i povrtarskih biljaka neophodno sprovoditi mere zaštite od tripsa, a selekciju vršiti u pravcu stvaranja otpornosti prema ovim virusima. Oba virusa mogu izazvati veoma slične simptome: kržljavost cele biljke, prstenaste pege, hlorotične/nekrotične šare na listu. Često simptomi mogu biti nespecifični (slični onim koji su izazvani gljivama, bakterijama, nedostatak hranljivih elemenata), a ponekad može zaraza biti latentna (bez ispoljavanja simptoma) što dodatno olakšava širenje virusa u toku vegetacije.
Virus mozaika krastavca
Virus mozaika krastavca (Cucumber mosaic virus, CMV) jedan je od najraširenijih virusa u svetu. Broj biljaka domaćina CMV se stalno povećavao tako da se danas smatra da virus može zaraziti više od 1300 različitih biljnih vrsta. Najčešće napadnute povrtlarske vrste su paprika, paradajz, krastavac, dinja, lubenica, tikva, pasulj, grašak i salata. Takođe, ima vrlo širok krug domaćina i među ukrasnim biljkama kao što su: pelargonija, impatiens, petunija i begonija. Virus se prenosi vegetativnim razmnožavanjem biljaka i insektima vektorima iz familije Aphididae – lisne vaši.
Smatra se da ga prenosi preko 80 različitih lisnih vaši. Najčešći i najviše proučavani vektori su Myzus persiceae i Aphis gossipii. Simptomi se uočavaju na listovima, petiljkama, stabljici i plodovima. Na listovima dolazi do posvjetljavanja tkiva u obliku pega, smanjivanja lisne površine, nitavosti i uvijenosti lista. Na stabljici se pojavljuju hloroze i nekroze. Biljke zaostaju u porastu, uvijaju se, venu i suše. Na plodovima se mogu pojaviti koncentrični prstenovi. Plodovi su sitniji, slabo razvijeni i lošijeg kvaliteta. Kod jake zaraze, plodovi su potpuno deformisani i neupotrebljivi za tržište.
Mere zaštite
Epidemijska pojava oboljenja prouzrokovanih virusima prati širenje njihovih najznačajnijih vektora, ali i međunarodnim trgovinama ukrasnim biljkama i zaraženim propagativnim materijalom, bilo da se radi o rasadu, reznicama ili saksijskom cveću. Zbog toge je potrebno obavezno sprovoditi fitosanitarnu kontrolu biljnog materijala prilikom uvoza u nekoj od referentnih laboratorija. Na graničnim prelazima posebnu pažnju posvetiti karantinskim štetnim organizmima kako bi se sprečilo njihovo unošenje u zemlju.
Sprovođenje plodoreda je značajna agrotehnička mjera kojom se uvodi redosled u gajenju biljaka na određenoj površini u vremenu i prostoru. Svrha plodoreda jeste stvaranje što povoljnijih uslova proizvodnje u pogledu obezbeđenosti hranivima i smanjenja rizika pojave bolesti i štetočina. Po mogućnosti, potrebno je osigurati prostornu izolaciju gajenih biljaka unutar zaštićenog prostora ili na otvorenom polju. Voditi računa o kombinovanoj proizvodnji povrća i cveća samo onih koji nemaju zajedničke štetne organizme, čime bi se prekinuo ciklus razvoja bolesti i štetočina tokom vegetacije.
Ne postoje direktne mere suzbijanja biljnih virusa, već se kontrola virusa bazira na preventivnim merama zaštite. Zaražene biljke treba što prije ukloniti iz zasada, kako bi se smanjila mogućnost daljeg širenja bolesti. Suzbijanje vektora moguće je sprovesti hemijskim ili biološkim merama. Za određivanje početnog napada štetočina kao i za smanjenje njihove brojnosti, koriste se plave lepljive klopke za tripse i žute lepljive klopke za lisne vaši.
Bitna mjera sprečavanja širenja vektora u cilju smanjenja njegove populacije je suzbijanje korova unutar i oko zaštićenog prostora, posebno korova domaćina. Unutrašnje površine zaštićenog prostora, armatura, staze, cijevi za zagrevanje i zalivanje biljaka moraju se temeljno očistiti i sterilisati. Veoma značajno je i postavljanje „insect-proof“ mreža na sve ventilacione otvore i ulaze u zaštićeni prostor. Bilo bi dobro u potpunosti očistiti zaštićeni prostor i ostaviti ga praznim 7-14 dana do sjetve ili sadnje u novoj proizvodnoj sezoni.
Autor: Mr Biljana Lolić
Poljoprivredni fakultet Banja Luka
Tekst je originalno objavlju u časopisu Agro Planeta
Komentari