Opšti podaci o opštini Svrljig
Opština Svrljig se nalazi u jugoistočnoj Srbiji, na srednjem toku Svrljiškog Timoka i pripada Nišavskom okrugu. Smeštena je između planinskih venaca Svrljiških planina, u Svrljiškoj kotlini i prostire se na površini od 497 kilometara kvadratnih. 70% teritorije Opštine čini visija, te je, prema konfiguraciji terena, ovo područje brdsko-planinskog tipa. Duž sliva reke Svrljiški Timok prostire se ravničarski deo.
Pored istoimenog centralnog naselja, opštinu Svrljig čini još 38 naseljenih mesta. Prema podacima poslednjeg popisa stanovništva iz 2011. godine, Opština ima 14.249 stanovnika, a većinsko stanovništvo je srpsko sa 97,1%.
Opšti podaci o poljoprivredi
Opština Svrljig prostire se na 497 kilometara kvadratnih, od čega poljoprivredne površine zauzimaju 32.115 ha, a šume 17.780 ha. U porodičnim gazdinstvima nalazi se 77%, odnosno 24.731 ha, ukupnih poljoprivrednih površina. Poljoprivredno zemljište se najviše koristi za uzgoj žita i krmnog bilja, ali i kao livade i pašnjaci.
Dominantna poljoprivredna delatnost u Opštini je stočarstvo, dok se pšenica i kukuruz isključivo gaje na privatnim gazdinstvima. Krompir i pasulj su osnovne povrtarske kulture u odgoju, a voćarstvo i vinogradarstvo slabo su razvijeni, ali se voćarstvo dosta razvija u poslednje vreme, pre svega proizvodnja šljive, kupine i višnje.
Istorija Svrljiga
Prostor današnje opštine Svrljig stanovništvom je naselio vizantijski car Iraklije još u VII veku, jer je na taj način branio teritoriju od Avara. Vremenom, dolazilo je do raseljavanja, ili pak doseljavanja stanovništva zbog burnih istorijskih događaja. Nakon pobede nad Tračanima, 29. godine pre nove ere, Rimljani su osnovali naselje, a trački naziv reke Timahos promenili u Timakus.
U IV veku dolazi do podele Rimskog carstva, a naselje je pripalo Vizantiji pod imenom Timadoksion. Kroz istoriju, naselje je često razarano i rušeno i smenjivali su se vladari. Čak i u IX veku, kada je formirana prva srpska država, Svrljig nije ušao u njen sastav, već je pripao Bugarskoj, odnosno Vidinskoj kneževini.
1182. godine Stefan Nemanja osvaja ovaj prostor i pripaja ga, prvi put, srednjovekovnoj srpskoj državi, ali će ova teritorija još nekoliko puta biti u rukama bugarske, vizantijske i ugarske vojske, sve do 1254. godine kada je kralj Uroš I vraća srpskoj državi. Turci će ovladati ovom teritorijom 1386. godine, a u narednom period naseljavali su svoje stanovništvo, gradili džamije, kule i hanove. 1597. Ugari napadaju i pale naselje, ali će ga Turci obnoviti u XVIII veku.
1807. godine hajduh Veljko podiže bunu protiv Turaka, ali do konačne pobede i oslobođenja ustanike će dovesti Radojko Tričković – Sajtar 1833. godine, kada je cela teritorija pripojena kneževini Srbiji. Nemili istorijski događaji nisu zaobišli ovo područje, te su Svrljižani učestvovali u srpsko – turskim ratovima, Timočkoj buni, kao i u Prvom i Drugom svetskom ratu.
U poljoprivredi osnovni potencijal, pored prirodnih uslova, čine ljudi sa svojom znanjem, radom i umećem, a kretanje broja stanovnika u ovom području, u poslednjih nekoliko decenija značajno se promenilo. Smanjenje broja stanovnika izazvano je, pre svega, industrijalizacijom zemlje i prelaskom ruralnog stanovništva u gradove, a to je uticalo i na smanjenje stočnog fonda.
Danas se ovde, pre svega, gaji svrljiški soj ovaca i domaće goveče u tipu simentalca. Stočari svrljiškog kraja odgojili su jedan od najmlečnijih i najproduktivnijih sojeva pramenke u zemlji – Svrljički soj. Kvalitet pašnjačkih površina, ali i umeće u odgoju gajenih grla, učinili su ovo područje prepoznatljivim stočarskim krajem Srbije.
Povrtarstvo je ovde slabo razvijeno, zbog tipičnog brdsko-planinskog reljefa, a izdvajaju se sledeće povrtarske kulture – pasulj, krompir i paprika. U proizvodnji ovih kultura postižu se dobri rezultati. Povrtarska proizvodnja je ekstezivnog tipa, sprovodi se na otvorenom polju, a odvija se u dolinama.
I po površinama i po prinosima, ratarska proizvodnja je mala, a plasira se skoro isključivo kroz stočarsku proizvodnju. Pšenica i kukuruz su dominantne kulture, pa je prosečan prinos kukuruza na poljoprivrednim gazdinstvima 3.041 kg/ha, a pšenice 3.099 kg/ha.
Voće i vinova loza gaje se u zoni pobrđa. Na 672 ha prostiru se voćnjaci, čije su najveće površine pod šljivom (515 ha). Jabuka i višnja zauzimaju manje površine. Svrljiško vinogorije se nalazi U kotlini Svrljiga, na severozapadnim obroncima Svrljiških planina nalaze se vinogradi na površini od 39 ha. Ovde se uglavnom gaje vinske sorte – Kaberne sovinjon, Rizling Italijanski, Traminac, Merlot i crna i bela Tamjanika, a u 2013. godini ukupan prinos iznosio je 648 tona.
Na ovom prostoru, rasprostranjene su listopadne šume i šumski pašnjaci, pa tako hrastove šume čine oko dve trećine Svrljiških planina. U pojasu bukovih šuma nalazi se jedna trećina planine. Šumski pašnjaci značajni su za sprečavanje erozije, a od oko 30.000 ha poljoprivrednog zemljišta, pašnjaci se prostiru na 12.000 ha, a livade na 5.000 ha. U opštini Svrljig je, pored standardnih poljoprivrednih grana, razvijeno i pčelarstvo i prikupljanje lekovitog bilja.
Kada je o strukturi poljoprivrednog zemljišta reč, oranice i bašte se prostiru na 44,5% ili 14.381 ha ukupne površine i na njima se uzgajaju žito (6060 ha) i krmno bilje (5942 ha). Povrtno bilje se uzgaja na 950 ha, a industrijsko na zanemarljivih 4 ha. Pašnjaci, livade, voćnjaci i vinogradi čine ostatak poljoprivrednog zemljišta. Prirodni potencijali ovoga kraja su zapostavljeni, a poljoprivredne kulture koje odgovaraju prirodnom ambijentu su zanemarene.
Broj poljoprivrednih gazdinstava u Opštini, prema popisu poljoprivrede iz 2012. godine, iznosio je 3316 registrovanih gazdinstava, da bi se taj broj smanjio na 3040 poljoprivrednih gazdinstava u 2014. godini. Biljna i stočarska proizvodnja u poslednjih 15 godina opadaju, a razlozi ovako nepovoljnih kretanja su smanjenje aktivnog poljoporivrednog stanovništva i pogoršanje njegove starosne strukture, ali i smanjenje obradivih površina.
Svrljig se nalazi na 43°24´ severne geografske širine i 22°07´ istočne geografske dužine, na 379 m nadmorske visine. Smešten je na magistralnom putu prema Zaječaru, Negotinu i Boru, a na pola puta između Niša i Knjaževca. Od Beograda je udaljen oko 250 km, a od Niša 25 km severoistočno.
Na jugu Opštine nalazi se planinski venac Srvljiških planina (Zeleni vrh 1334 m), na severu je planina Tresibaba (786 m), ogranak Paješkog kamena (1074m) je na istoku, a ogranak Kalafata (839 m) na zapadu. Svrljiška kotlina je jedna od prostranijih kotlina u Srbiji, a administrativne i kotlinske granice opštine se uglavnom podudaraju. Prema Aleksinačkoj kotlini i predelu Golak otvorena je na zapadu i severozapadu, a prema Timoku na jugoistoku.
Prodor vazduha okolnog klimata ovde se slabo oseća jer su granice ovog područja povezane sa planinskim masivima. Za razliku od susednih oblasti, ovde je nemoguće odrediti klimu u klimatskim granicama i karakteristikama, jer se, zbog pomenutih planinskih masiva, na ovom području obrazuju prelazno-mešovite oblasti. Ustajalost vazduha i slaba aeracija vazdušnih struja uzrok su kašnjenja vegetacije za petnaestak dana u odnosu na susedna područja.
Ovde zima znatno duže traje, a prosečne januarske temperature se kreću od 0-2oC u nizijskom delu kotline, a od -2 do -4oC na obodima planina. Ovo područje ima između 20 i 30 tropskih dana u godini, a padavine su vremenski i prostorno nepravilno raspoređene. Prosečan godišnji iznos padavina je 641 mm. Prosečna minimalna temperatura je -9°C, a prosečna maksimalna 24°C. Najmanje kiše padne u martu – 37 mm, a najviše u maju i junu – 70 mm. Najčešći vetar u ovom kraju je košava, a najizrazitija je u toku jeseni, zime i ranog proleća. U letnjem periodu značajni su i južni vetrovi.
U opštini Svrljig, prema zvaničnim podacima iz popisa poljoprivrede koji je Republički zavod za statistiku sproveo 2012. godine, 3.299 gazdinstava koristi poljoprivredno zemljište. U najvećem broju imaju oranice i bašte, odnosno najčešće gaje kukuruz za zrno (njih 2.873), a zatim pšenicu i krupnik – 2.480 gazdinstava. Prema broju slede poljoprivredna domaćinstva koja proizvode krompir – 2.032, papriku – 1.434 i lucerku (1.024).
Najveći broj gazdinstava su porodična (99,73%), a ostalo su pravna lica.
Ukupno 278 gazdinstva kombinovano se bavi ratarstvom, svinjama i živinom, mešovitu stoku za ispašu, a ne i za proizvodnju mleka, uzgaja njih 489, međutim najviše je onih koji se bave različitim kombinacijama useva i stoke (685).
Poljoprivredom se u Svrljigu bavi 7.964 ljudi, a muškarci prednjače kada je reč o ukupnom broju.
Kada je reč o nosiocima gazdinstava u Svrljigu, muškarci su ponovo u prednosti i učestvuju sa 82,13%, dok je udeo žena mnogo manji (17,87%).
Kada je reč o članovima poljoprivrednih domaćinstava, tu su žene u većini i ima ih 61,46%.
