Opšti podaci o opštini Aleksinac
Opština Aleksinac se nalazi u jugoistočnoj Srbiji i pripada Nišаvskom okrugu. Smeštena je na tromeđi Kruševca, Niša i Sokobanje i prostire se na površini od 707 kilometara kvadratnih, od čega obradivo poljoprivredno zemljište čini 65%, dok je ostalih 35% brdsko planinskog karatera. Na severu se Aleksinac graniči sa opštinom Ražanj, na severoistoku sa Sokobanjom, na jugu sa opštinom Merošinom, kao i niškom gradskom opštinom Crveni Krst, sa Svrljigom na jugoistoku i Kruševcem na zapadu.
Pored centralnog istoimenog naselja, opštinu Aleksinac čini još 71 naseljeno mesto, a prema podacima popisa iz 2011. godine, na njenoj teritoriji živi 51.863 stanovnika, najviše srpske nacionalnosti – 91,7%, a slede Romi sa 3,8%. Prosečna gustina naseljenosti iznosi oko 82 stanovnika po kilometru kvadratnom.
Opšti podaci o poljoprivredi
Teritorija Opštine zahvata 707 kilometara kvadratnih, od čega se poljoprivredno zemljište prostire na 45.463 ha, a šume na 20.398 ha. Plodni aluvijalni nanosi i gajnjača preovladavaju u ravničarskom delu, a smonica u brdsko-planinskom. Najveći deo obradivog zemljišta nalazi se u dolinama reka Južne Morave i Moravice, zemljište je pogodno za razvoj vinogradarstva, povrtarstva (gaje se paprika šilja, kupus, karfiol, krastavac, patlidžan, tikvica, cvekla…), proizvodnju krmnog bilja i industrijskog bilja, ali i za uzgoj voća (jagode, kupine, maline, šljive, višnje). 60% od ukupnog broja domaćinstava u Opštini, bavi se poljoprivredom.
Istorija Aleksinca
Iako na teritoriji opštine Aleksinac postoje lokaliteti koji svedoče o nastanjenosti prostora još u praistorijsko doba, mali broj nalazišta je proučen i otkopan. Poznato je da je prostor bio nastanjen u antičkom periodu jer je na desnoj obali Južne Morave prolazio tzv. vojni put – VIA MILITARIS, a ova teritorija je pripadala proviciji Gornja Mezija. Naselja su postojala i u vreme vladavine Vizantije, a o doseljavanju Slovena svedoče naselja Ljubeša, Glogovica, Lipovac i Bovno.
Najstariji pisani zapis o Aleksincu nalazi se u defteru za Kruševački sandžak koji datira iz 1516. godine i svedoči o njegovom poreklu iz srednjeg veka. Takozvani Carigradski drum, koji je prolazio ovom teritorijom, povezivao je Evropu sa Azijom i kroz njega su prolazile razne zavojevačke vojske, dok se stanovništvo povlačilo i sklanjalo im se sa puta. Zbog značaja i važnosti ovog druma, u XVII veku, Turci su ovde podigli tvrđavu i na taj način štitili put i njegove putnike od hajduka. U tom periodu Aleksinac je bio u usponu jer je bilo puno trgovaca koji su nosili robu iz Turske ka Evropi.
Kada je izbio Prvi srpski ustanak, stanovništvo je u njemu aktivno učestvovalo, a najpoznatija bitka na ovom prostoru zbila se u septembru 1806. godine, kada su Srbi izvojevali pobedu nad Turcima, pod vođstvom Stojana Cvetkovića. Od Turaka Aleksinac je oslobođen 1832. godine. Od 1833. do 1878. godine, Aleksinac je bio pogranično mesto ka Turskoj carevini, te se preko ove teritorije vršila robna razmena, a u naselju su osnovani okružni sud, carinarnica i karantin za suzbijanje bolesti koje su vladale u Turskoj.
U dogovoru sa knezom Milošem, Englezi su 1837. organizovali kurirsku službu koja je primala i ekspedovala poštu iz Turske i ka njoj, a prva pošta u Aleksincu otvorena je 1840. godine, da bi nakon toga proradili pivara i telegraf. Aleksinac sve više napreduje na privrednoj lestvici, sve do izbijanja Srpsko-turskih ratova 1876-78. godine.
Za vreme ovih ratova, u Aleksincu je bilo sedište štaba kneza Milana Obrenovića, a najznačajnija je bitka na Šumatovcu u kojoj su Srbi pobedili, a u svojim redovima imali su veliki broj dobrovoljaca iz čitave Evrope i Rusije. U ovom ratu, poznato je učešće pukovnika Nikolaja Rajevskog, čije je srce sahranjeno u porti manastira Sveti Roman, a njegov lik je opisan u romanu Lava Tolstoja, kao lik grofa Vronskog. Nakon ovih ratova, od Turaka su oslobođena četiri okruga, pa Aleksinac gubi ulogu pograničnog mesta, a pruga koja je izgrađena na 4 km od naselja još više umanjuje njegov značaj, te privredni uspon naselja prestaje.
1883. godine na teritoriji Aleksinca vršena su ispitivanja, a zatim i započeta eksploatacija rudnog bogatsva na prostoru od 950 hektara. Nalazišta uglja su bila vrlo kvalitetna, rudari su dovođeni iz Italije i obučavali su lokalno stanovništvo za ovaj posao, a rudnici su bili u vlasništvu belgijskih akcionara. 1946. sve je nacionalizovano, a nakon velike rudarske nesreće 1989. godine rudnici su zatvoreni.
Čitav aleksinački kraj je učestvovao i u Prvom i u Drugom svetskom ratu, a u Prvom svetskom ratu izgubio je trećinu stanovništva.
Broj poljoprivrednih gazdinstava u opštini Aleksinac je, prema podacima popisa poljoprivrede obavljenog 2012. godine, iznosio 7.349 gazdinstava, ali se, u 2014. godini, taj broj smanjio na 5.450 registrovanih gazdinstava. Domaćinstva se uglavnom bave mešovitom proizvodnjom, a prosečno poljoprivredno gazdinstvo raspolaže sa 3,37 ha poljoprivrednog zemljišta. 14% poljoprivrednih gazdinstava ima preko 5 ha, ali najveći broj ima od 2 do 5 ha zemljišta.
Za razvoj voćarstva pogodno je poljoprivredno zemljište koje se nalazi u brdskom kraju, na 500 m nadmorske visine, naročito za kupine, jagode i maline. Voćnjaci se u Aleksinačkoj opštini prostiru na 800 ha, od toga je 478 ha pod šljivom, a 43 ha pod jagodom. Sorte šljiva Stenlej (Stanley), kao i stare sorte Madžarke i Moravke najviše se gaje, a njihov ukupan prinos u 2013. godini iznosio je 14.596 tona. Prosečan prinos jagoda je 3.908 kg/ha. Od 800 ha voćnjaka, ekstezivnih je 592, a plantažnih 209 ha.
267 ha nalazi se pod vinogradima, u kojima se uglavnom gaje vinske sorte, čiji je ukupan prinos u 2013. godini iznosio 7.931 tona. Prosečan prinos po čokotu iznosi 1,15 kg. Sa desne strane Južne Morave smešteno je Aleksinačko vinogorje, dok je sa leve strane Žitkovačko vinogorje.
Nizijski tereni, smešteni u dolini Južne Morave, Moravice i njihovih pritoka, obuhvataju oko 40% teritorije Opštine. Ovo je ratarski, povrtarski i stočarski reon u kome dominiraju aluvijalni nanosi i gajnjače kao tipovi zemljišta. Na 20.621 ha prostiru se oranice i bašte, žito se gaji na 14.903 ha, a povrće na 389 ha. Kukuruz se proizvodi na 7.596 ha, a pšenica na 6.062 ha. Ukupan prinos kukuruza u 2013. godini iznosio je 39.784 tona, a pšenice 23.941 tona. Detelina i lucerka dominantna su krmna bilja.
2.087 poljoprivrednih gazdinstava bavi se proizvodnjom povrća, a na površini od 180 ha najviše se proizvodi paprika, čiji je ukupan prinos u 2013. godini iznosio 5.387 tona. Ovde se, pored paprike, dosta gaje i sledeće povrtarske kulture: paradajz, krastavac, tikvice, plavi patlidžan, kupusi (kupus glavičar, karfiol), cvekla, rotkva, peršun, šargarepa, pasulj i boranija. Proizvodnja se obavlja na otvorenom polju, dok usitnjenost poseda ograničava ozbiljnija ulaganja u povrtarsku proizvodnju.
Opština Aleksinac raspolaže najvećim stočnim fondom u Nišavskom okrugu. Stočni fond broji 11.113 grla goveda, 35.391 svinja, 11.365 grla ovaca, 2.805 koza, 156.809 grla živine i 106 konja. Stočari sa ove Opštine bave se proizvodnjom junećeg, svinjskog i ovčijeg mesa, kao i proizvodnjom mleka.
U opštini Aleksinac razvijeno je i pčelarstvo, te se na godišnjem nivou, u normalnim uslovima, proizvede oko 60 tona meda. Prema Popisu poljoprivrede ima 6260 košnica. Društvo pčelara Aleksinac je aktivno i broji 120 članova. Zastupljena je tzv. prodaja na kućnom pragu, kao i prodaja otkupljivačima, a 3-5 tona meda godišnje se izvozi iz Aleksinca.
U dolini Južne Morave i Moravice, pravcem severozapad-jugoistok, prostire se Aleksinačka kotlina. Kotlina je ravničarski deo koji je sa jugozapada oivičen Malim i Velikim Jastrepcem, a Ozrenskim planinama sa severoistoka. Leskovik, sa 1.174 m nadmorske visine, najviši je vrh na planin i Ozren. Teritorija opštine Aleksinac nalazi se između 43°27´ i 43°44´ severne geografske širine i 21°29´ i 21°56´ istočne geografske dužine. Turija, Južna Morava i Sokobanjska Moravica, koja kod sela Bovna gradi Bovansko jezero, tri su reke koje protiču kroz Opštinu. Kroz Opštinu prolaze regionalni putevi Kruševac-Niš i Aleksinac-Sokobanja, autoput Beograd-Niš, kao i železnička pruga Beograd-Niš-Skoplje-Solun.
Klima u Opštini je umereno kontinentalna, ali se uočava da ovaj prostor, zbog različitih visinskih odnosa i velikog prostranstva oblasti, u odnosu na temperature uskog južnog Pomoravlja, ima snižen tok ekstremnih temperatura – januarska -0,5oC, a julska 22,6oC. Značajnu povoljnost za sazrevanje kasnih useva predstavlja činjenica da je u ovoj oblasti jesen toplija od proleća.
U Aleksinačkom kraju mnogo je češća pojava slane u odnosu na druge delove u južnom Pomoravlju. Slana se javlja i u aprilu. U svim prolećnim mesecima kišni dani su češći. U maju je broj kišnih dana najveći, čak 12, dok ih u septembru ima najmanje, svega 6 dana. Zbog učestalosti vetrova ovde su tmurni dani češći u odnosu na godišnji prosek.
U opštini Aleksinac, prema zvaničnim podacima iz popisa poljoprivrede koji je Republički zavod za statistiku sproveo 2012. godine, 7.303 gazdinstva koristi poljoprivredno zemljište. U najvećem broju imaju oranice i bašte, odnosno najčešće gaje kukuruz za zrno (njih 6.406), a zatim pšenicu i krupnik – 6.224 gazdinstva. Prema broju slede poljoprivredna domaćinstva koja proizvode lucerku – 3.060, papriku – 1.723 i krompir (1.608).
Najveći broj gazdinstava su porodična (99,85%), a ostalo su pravna lica.
Ukupno 978 gazdinstava specijalizovano je za žitarice, njih 1.187 bavi se kombinovano ratarstvom, svinjama i živinom, međutim najviše je onih koji se bave različitim kombinacijama useva i stoke (1.454).
Poljoprivredom se u Aleksincu bavi 16.521 osoba, a muškarci prednjače kada je reč o ukupnom broju.
Kada je reč o nosiocima gazdinstava u Aleksincu, muškarci su ponovo u prednosti i učestvuju sa 80,87%, dok je udeo žena mnogo manji i iznosi 19,13%.
Kada je reč o članovima poljoprivrednih domaćinstava, tu su muškarci u manjini i ima ih 38,52%.
